قوله تعالى: «الله یعْلم ما تحْمل کل أنْثى» پس از آنک منکران بعث گفتند: «أ إذا کنا ترابا أ إنا لفی خلْق جدید» خبر داد جل جلاله از کمال قدرت و شواهد فطرت خویش در آفرینش اول در رحم مادر و اظهار صنع خود در تقلب احوال بنده تا بر ایشان حجت باشد که آن خداوند که قادر است بر آفریدن بنده در رحم مادر بر آن صفت قادر است که او را پس از فنا باز آفریند و بر وى دشوار ناید. «الله یعْلم ما تحْمل کل أنْثى» من العدد و الذکر و الانثى و الصورة و الشکل و السعادة و الشقاوة، «و ما تغیض الْأرْحام» غاض هم لازم است و هم متعدى، اگر لازم نهى این ماء مصدر است یعنى و غیض الارحام و ازدیادها، و اگر متعدى بود تقدیر آنست که: و ما تغیضه الارحام اى تنقصه من الجنین و هو غیر المخلق فتلده سقطا و ما تزداد على الغیض فتلده تاما، و گفتهاند که این نقصان مدت حمل است که فرزند بشش ماه آید، «و ما تزْداد» آنست که بنه ماه بر گذرد و بیفزاید تا بدو سال بمذهب بو حنیفه و تا بچهار سال بمذهب شافعى. قال حماد بن سلمه: انما سمى هرم بن حیان هرما لانه بقى فى بطن امه اربع سنین. و قیل ان الضحاک بقى فى بطن امه سنتین. و ان محمد بن عجلان بقى فى بطن امه ثلث سنین فشق عنه بطن امه و اخرج و قد نبتت اسنانه، و گفتهاند «ما تغیض الْأرْحام» حیض است بوقت حمل که زن حامل چون حیض بیند نقصان در غذاء فرزند آید و در مدت حمل بیفزاید که هر روزى را که حیض بیند روزى در طهر بیفزاید تا نه ماه طهر بیند بتمامى، اگر در مدت حمل پنج روز مثلا حیض بیند فرزند بنه ماه و پنج روز آید. قال مجاهد: اذا هراقت المرأة الدم و هى حامل انتقص الولد و اذا لم تهرق الدم عظم الولد و تم. و فى هذه الآیة دلیل على ان الحامل تحیض و الیه ذهب الشافعى، «و کل شیْء عنْده بمقْدار» اى تقدیر من غیض الارحام و ازدیادها و طول الجنین و عرضه و حیاته و موته و رزقه و اجله. و قیل علم کل شىء فقدره تقدیرا.
«عالم الْغیْب و الشهادة» اى یعلم ما غاب عن خلقه و ما لم یغب و یعلم الموجود و المعدوم، «الْکبیر» اى عظیم الشأن، «الْمتعال» اى العالى على کل شىء.
«سواء منْکمْ» اى ذو سواء فى علم الله سبحانه، «منْ أسر الْقوْل و منْ جهر به» اى المسر منکم و الجاهر، اى هذا و ذاک سواء و اسرار القول اخفاوه فى النفس و الجهر به اظهاره، «و منْ هو مسْتخْف باللیْل» قال مجاهد: اى مستتر بالمعاصى. و قال اهل اللغة الاستخفاء طلب الخفاء و هو ان یصیر بحیث لا یرى «۱»، «و سارب بالنهار» اى ظاهر بارز یعنى هو العالم بالظاهر فى الطرقات و المستخفى فى الظلمات. و المعنى سواء منکم من اسر منطقه او اعلنه و استتر باللیل او ظهر بالنهار فکل ذلک فى علم الله عز و جل سواء یقال سرب یسرب سروبا اذا خرج. و قیل السارب الداخل فى السرب.
«له معقبات» الهاء یعود الى من، و قیل الى الله معقبات یعنى معاقبات عقب و عاقب اذا تبع عقب من یقدمه و المعقب و المعاقب مثل قوله معجزین و معاجزین یقال معقب و الجمع معقبة و المعقبات جمع الجمع و هم الحفظة الکرام البررة على کل انسان ملکان باللیل و ملکان بالنهار. و قیل عشرة باللیل و عشرة بالنهار تتعاقب فى النزول الى الارض بعضهم باللیل و بعضهم بالنهار، «منْ بیْن یدیْه» الانسان، «و منْ خلْفه یحْفظونه منْ أمْر الله» اى بامره سبحانه مما لم یقدر فاذا جاء القدر خلوا بینه و بینه. جاء رجل من مراد الى على (ع) و هو یصلى فقال احترس فان ناسا من مراد یریدون قتلک، فقال ان مع کل رجل ملکین یحفظانه مما لم یقدر فاذا جاء القدر خلیا بینه و بینه. و قال کعب: لو لا ان الله عز و جل و کل بکم ملائکة یذبون عنکم فى مطعمکم و مشربکم و عوراتکم اذن یتخطفکم الجن. و قال الحسن: یحفظونه من امر الله اى عن امر الله، یعنى حفظهم ایاه عن امر الله لا من عند انفسهم اى ذلک مما امرهم الله به لا انهم یقدرون ان یدفعوا امر الله. و قال ابن جریح هو مثل قوله عز و جل عن الیمین و عن الشمال قعید، فالذى عن الیمین یکتب الحسنات و الذى عن الشمال یکتب السیئات، «یحْفظونه» اى یحفظون علیه کلامه و فعله بامر الله، و روى عن الضحاک عن ابن عباس قال: هم الحرس و الرجال یتعقبون على الامراء و السلاطین یحفظونهم من امر الله على زعمهم فاذا جاء امر الله لم ینفعوا شیئا. و قیل یحفظونه من المخلوقات کالعقارب و الحیات و کلها من امر الله. و قیل الهاء فى له یعود الى النبی (ص) اى لمحمد معقبات من الله تعالى یحفظونه عن الاعداء و ذلک حین هم به اربد و عامر فکفا هما الله و یأتى ذکرهما، «إن الله لا یغیر ما بقوْم حتى یغیروا ما بأنْفسهمْ» اى لا یسلب قوما نعمة حتى یعملوا بمعاصیه و مثله قوله ذلک: «بأن الله لمْ یک مغیرا نعْمة أنْعمها على قوْم» الآیة...
روى عبد الله بن عمر ان رسول الله (ص) قال: ان لله عز و جل عبادا انعم علیهم نعما یقرها فیهم ما بذلوها فاذا بخلوا بها نزعها منهم و حولها الى قوم یبذلونها، و فى معناه انشدوا:
جیراننا جار الزمان علیهم
لما اساوا رعیة الجیران
«و إذا أراد الله بقوْم سوْءا فلا مرد له» اى اذا اراد الله بقوم صرف نعمة عنهم حملهم فیها على البطر و البخل، و اذا اراد بهم عذابا فلا مرد لعذابه، «و ما لهمْ منْ دونه» اى من دون الله، «منْ وال» یلى امره فینصره، و هو اسم الفاعل من ولى یلى، اذا تولى تدبیر شىء و الولى بمعناه.
«هو الذی یریکم الْبرْق»
یروى عن على بن ابى طالب (ع) و غیره: ان البرق مخاریق من النار فى ایدى الملائکة تزجر بها السحاب، «خوْفا و طمعا» خوفا للمسافر و طمعا للحاضر لان المسافر یخاف من المطر و یتأذى به. قال الله عز و جل: «أذى منْ مطر» و الحاضر یطمع فى المطر اذا راى البرق لانه ینتفع به.
و قیل خوفا من الصواعق التی تکون مع البرق و طمعا فى الغیث، و نصبهما على الحال اى خائفین طامعین، کقوله، «یأْتینک سعْیا». و قیل نصب على المفعول له اى للخوف و الطمع، «و ینْشئ السحاب» اى و یخلق السحاب المنسحب فى الهواء، «الثقال» بالماء. قیل هو بخار یرتفع من البحار و الارض فیصیب الجبال فیستمسک و یناله البرد فیصیر ماء و ینزل.
«و یسبح الرعْد بحمْده» الرعد ملک یسبح. و قیل ملک یصوت بالسحاب کالحادى بالابل، «و الْملائکة» و هم اعوان الرعد، «منْ خیفته» اى یسبح الملائکة من خشیة الله، و قیل من خیفة الرعد. و عن ابن عباس انه قال من سمع صوت الرعد فقال سبحان الذى یسبح الرعد بحمده و الملائکة من خیفته و هو على کل شىء قدیر، فان اصابته صاعقة فعلى دیته. و یروى عنه ایضا ان الرعد ملک یسوق السحاب و ان بحور الماء لفى نقرة ابهامه و انه موکل بالسحاب یصرفه الى حیث یومر و انه یسبح الله فاذا سبح الرعد لا یبقى ملک فى السماء الا رفع صوته بالتسبیح فعندها ینزل القطر. و کان رسول الله (ص) اذا سمع الرعد و الصواعق قال: اللهم لا تقتلنا بغضبک و لا تهلکنا بعذابک و عافنا قبل ذلک، «و یرْسل الصواعق» مردى بود از فراعنه عرب ازین کافر دلى ناپاک متمرد، رسول خدا (ص) مردى را فرستاد تا وى را بخواند، آن مرد گفت یا رسول الله انه اعتى من ذلک، آن دشمن خدا و رسول از آن شوختر است که فرمان برد، رسول (ص) باز گفت اذهب فادعه لى، رو او را بر من خوان، مرد برفت و او را گفت یدعوک رسول الله رسول خدا ترا میخواند، آن کافر گفت و ما الله امن ذهب هو او من فضة او من نحاس، مرد باز آمد گفت یا رسول الله من مىگفتم که آن کافر ناپاک فرمان نبرد او بمن چنین و چنین گفت، رسول خدا گفت ارجع الیه فادعه، یک بار دیگر باز شو و او را بر خوان، مرد باز گشت و او را خواند و جواب همان شنید، مرد باز گشت، رسول خدا سوم بار فرستاد، بار سوم چون آن کافر سخن بیهوده در گرفت رب العزه صاعقهاى فرو گشاد از آسمان آتش در وى افتاد و سوخته گشت، در آن حال جبرئیل آمد و این آیت آورد: «و یرْسل الصواعق فیصیب بها منْ یشاء و همْ یجادلون فی الله».
ابن عباس گفت این آیت و آیت پیش: «له معقبات» هر دو در شأن دو مرد فرو آمد یکى عامر بن الطفیل دیگر اربد بن ربیعه هر دو در حق رسول خداى (ص) مکر ساختند و رب العزه آن مکر و ساز بد ایشان فرا سر ایشان نشاند، این عامر پیش رسول خدا آمد گفت یا محمد مالى ان اسلمت؟ اگر مسلمان شوم مرا چه بود و در کار من چه حکم کنى رسول (ص) گفت: لک ما للمسلمین و علیک ما علیهم هر چه مسلمانان را بود ترا همان بود و هر حکم که بر ایشان رانند بر تو همان رانند، عامر گفت: تجعل لى الامر بعدک آن خواهم که کار خلق و ولایت پس از تو بمن سپارند تا خلیفه تو باشم و بجاى تو نشینم، رسول خدا (ص) گفت که این نه کاریست که در دست من بود که این بفرمان و حکم الله تعالى بود آن را که خواهد دهد، گفت یا محمد تجعلنى على الوبر و انت على المدر آن خواهم که تو بر اهل مدر کار رانى و پیش رو باشى و من بر اهل وبر، رسول (ص) گفت این چنین راست نیاید و سخن کوتاه کن، گفت اى محمد پس مرا چه خواهى داد؟ گفت: اجعل لک اعنة الخیل تغزو علیها، ترا لشکرى دهم تا سر خیل ایشان باشى و غزا کنى، گفت آن خود مرا راستست، امروز اسلام را چه کنم و از بهر تو چرا گردن نهم؟ و پیش از آن با اربد راست کرده بود که چون من با محمد بسخن در آیم تو از پس وى در آى و او را زخم کن، آن ساعت بچشم اشارت کرد و اربد خواست که شمشیر از نیام بر کشد چهار انگشت بر آمد و بر جاى بماند هر چند جهد کرد تا بر کشد نتوانست تا رسول (ص) باز نگرست بجاى آورد که ایشان ساز بد ساختهاند و مکر کردهاند گفت: «اللهم اکفنیهما بما شئت» فارسل الله على اربد صاعقة فى یوم صائف صاح فاحرقته و ولى عامر هاربا و قال یا محمد دعوت ربک فقتل اربد و الله لاملأنها علیک خیلا جردا و فتیانا مردا، فقال رسول الله (ص) یمنعک الله من ذلک و ابنا قیلة، یرید الاوس و الخزرج فنزل عامر بیت امرأة سلولیة فلما اصبح ضم علیه سلاحه و خرج و هو یقول و اللات لئن اصحر محمد الى و صاحبه یعنى ملک الموت لأنفذتهما بر محى فلما رأى الله ذلک منه ارسل ملکا فلطمه بجناحه فاذ راه فى التراب و خرجت على رأسه غدة فى الوقت عظیمة فعاد الى بیت السلولیة و هو یقول غدة کغدة البعیر و موت فى بیت السلولیة ثم دعا بفرسه فرکبه ثم اجراه حتى مات على ظهره فاجاب الله دعاء رسوله (ص) و قتل عامرا بالطاعون و اربد بالصاعقة.
فذلک قوله عز و جل: «و یرْسل الصواعق» جمع صاعقه و هى نار تسقط من شدة البرق تحرق ما اصابته. و تستعمل ایضا فى الامر الشدید المهلک، «فیصیب بها منْ یشاء»
قال ابو جعفر الباقر (ع) یصیب المسلم و غیر المسلم و لا یصیب ذاکرا، «و همْ یجادلون فی الله» جدالهم فى الله مجادلتهم لرسوله فى عبادتهم الاوثان و الواو یصلح للحال و یصلح لعطف الجملة على الجملة، «و هو شدید الْمحال» اى و الله شدید القوة و الغضب. و قیل شدید الاخذ و الانتقام. و قیل شدید الاهلاک بالمحل و هو القحط. و قیل شدید المحال یوصل المکروه الى من یستحقه من حیث لا یشعر و فى المیم قولان: احدهما ان المیم اصلى یقال محل به اذا عرضه للهلاک و کذلک ما حلته محالا اذا قاویته حتى یتبین ایکما اشد، و القول الثانی ان المیم زیادة و الکلمة من الحول و الحیلة. فقال ابن عباس شدید الحول و قال قتادة شدید الحیلة.
قوله: «له دعْوة الْحق» اى کلمة التوحید لا اله الا الله، اى لا یحق احد ان یدعى الها الا هو اوست که سزد که او را خداى خوانند و دیگرى را نسزد و معنى دیگر له دعوة الحق: اوست سزاى آن که خلق را با پرستش او خوانند، معنى دیگر: اوست که خلق را فردا از خاک باز خواند تا بیرون آیند و تواند. و قیل له دعوة الطلب الحق اى مرجو الاجابة و دعاء غیر الله لا یجاب. و هو قوله: «و الذین یدْعون منْ دونه» یعنى الاصنام، «لا یسْتجیبون لهمْ بشیْء» اى داعى الاصنام کالعطشان یمد یده الى البئر، «لیبْلغ» الماء، «فاه» من غیر حبل و لا دلو، «و ما هو ببالغه» اى ان الاصنام لا تنفعه و لا تستجیبه کمن یبسط کفیه الى الماء یشیر الیه بیده و یدعوه بلسانه فالماء لا یستجیب له و الاستثناء من الاستجابة اى لا یستجیب الصنم الا کاستجابة الماء داعیه. قال الضحاک کما ان العطشان اذا بسط کفیه الى الماء لا ینفعه ما لم یقبضهما و یجمع الانامل و لا یبلغ الماء فاه ما دام باسطا کفیه کذلک الاصنام لا تملک لهم ضرا و لا نفعا و لا موتا و لا حیاة و لا نشورا، «و ما دعاء الْکافرین» الله، «إلا فی ضلال» فان اصواتهم محجوبة عن الله عز و جل. و قیل و ما دعاء الکافرین الاصنام الا فى ضلال لا یجدى شیئا.
«و لله یسْجد منْ فی السماوات و الْأرْض» سجود تعبد و انقیاد، «طوْعا» یعنى سجود الملائکة و المومنین، «و کرْها» من اکره على الایمان یعنى خوف بالسیف فکان اول دخوله کرها، این طواعیت و کراهیت در سجود اهل زمین است که آسمانیان بطوع و طبع سجود مىکنند و در ایشان هیچ کراهیت نیست. اما زمینیان قومى بطوع سجود کنند که مسلمان زادند یا بطوع مسلمان شدند و قومى را باکراه و شمشیر مسلمان کردند، بدایت کار ایشان کره بود پس طوع شد. و قومى منافقاناند که بظاهر اسلام دارند و بکره سجود مىکنند. و روا باشد که سجود بمعنى خضوع و انقیاد بود، و لیس شىء الا و هو یخضع لله عز و جل و ینقاد له. و گفتهاند سجود بکره اینست که تفسیر کرد گفت: «و ظلالهمْ بالْغدو و الْآصال» چنانک جاى دیگر گفت: «یتفیوا ظلاله عن الْیمین و الشمائل سجدا لله و همْ داخرون» اى صاغرون کارهون.
قال مجاهد: ظل المومن یسجد طوعا و هو طایع و ظل الکافر یسجد طوعا و هو کاره، الغدو جمع غداة کقنى جمع قناة و الآصال جمع اصیل. و قیل جمع اصل و اصل جمع اصل و هو ما بین العصر الى المغرب.
«قلْ» یا محمد للکفار، «منْ رب السماوات و الْأرْض» استفهام تقریر و استنطاق فانهم یقولون الله فاذا قالوها «قل الله» اى هو الله کما قلتم مىگوید اى محمد از ایشان پرس که آفریدگار آسمانها و زمین کیست ایشان جواب دهند و گویند الله که جز ازین جواب نیست، چون ایشان اقرار دادند، تو گوى چنین است که شما مىگوئید که آفریدگار الله تعالى است و آن گه این اقرار بر ایشان حجت کن و گوى: «أ فاتخذْتمْ منْ دونه أوْلیاء» استفهام انکار على شرکهم بعد اقرارهم، ایشان را بگوى چون اقرار مىدهید که آفریدگار اوست، فلم اتخذتم من دونه اولیاء چرا جز از الله تعالى بتان را بخدایى گرفتید و روز حاجت را و دفع مضار خود را ساختهاید، و ایشان آنند که خود را بکار نیایند، نه آورد سودى توانند نه باز برد گزندى، چون از خود عاجزاند از کار دیگران عاجزتر باشند. ثم ضرب مثلا للذى یعبد الاصنام و الذى یعبد الله فقال: «قلْ هلْ یسْتوی الْأعْمى و الْبصیر» یعنى المشرک و المومن، «أمْ هلْ تسْتوی الظلمات و النور» یعنى الشرک و الایمان اى لیسا بسواء. قرأ عاصم و حمزة و الکسائى «یستوى الظلمات و النور» بالیاء و قرأ الباقون بالتاء، اینجا سخن منقطع گشت، پس گفت: «أمْ جعلوا لله» بل اجعلوا لله شرکاء، «خلقوا» مثل ما خلق الله تعالى، «فتشابه الْخلْق علیْهمْ» اى اشتبه مخلوق الله بمخلوق الشرکاء عندهم فمن اجل ذلک جعلوهم شرکاء، و هذا استفهام انکار اى لیس الامر هکذا حتى یشتبه الامر و یجعلوهم شرکاء بل الله سبحانه هو المتفرد بالخلق، و هو قوله: «قل الله خالق کل شیْء» دخل فیه المخلوقون بصفاتهم و افعالهم و المخلوقات بصفاتها و افعالها و المخاطب لا یدخل فى الخطاب، «و هو الْواحد» المتفرد بالخلق و الاحداث، «الْقهار» یقهر کل شىء بقدرته.
قال الازهرى الواحد فى صفة الله عز و جل له معنیان: احدهما انه واحد لا نظیر له و لیس کمثله شىء، تقول العرب فلان واحد قومه و واحد الناس اذا لم یکن له نظیر، و المعنى الثانی انه اله واحد و رب واحد لیس له فى الهیته و ربوبیته شریک لان المشرکین اشرکوا معه آلهة و کذبهم الله تعالى فقال: الهکم اله واحد و هو الواحد القهار.